سناریوهای آینده سودان یک سال پس از جنگ ژنرال‌ها

در بحبوحه بن بست بر سر طرح هایی برای ادغام نیروهای شبه نظامی پشتیبانی سریع به رهبری محمد حمدان دغلو (معروف به حمید تی) در ارتش، اختلافات به بحران انجامید. عبدالفتاح البرهان، فرمانده ارتش، و محمد حمدان، چهره‌های اصلی قدرت در پشت پرده حکومت مورد حمایت نظامیان پس از کودتای سال 2021 علیه دولت غیرنظامی برآمده از سرنگونی نظام دیکتاتوری سابق عمر البشیر بودند، اما رقابت آنها بر سر تصاحب قدرت و فشارهای خارجی برای بازگرداندن حکومت غیرنظامیان، جرقه شروع درگیری نظامی گسترده از خارطوم پایتخت را کلید زد.

مشخص نیست چه کسی شروع کننده درگیری بوده، اما آنچه در پی آن رخ داد یک فاجعه بی چون و چرا برای کل کشور بود. نبرد برای کنترل پایتخت در طول سال 2023 گسترش یافت و به یک جنگ داخلی تبدیل شد که کل کشور را در برگرفت.

درگیری‌ها به سرعت به سایر بخش‌های سودان از جمله منطقه دارفور گسترش یافت. در اثر این درگیری‌ها تاکنون هزاران نفر در جنگ یا در جنایات مرتکب شده توسط شبه نظامیان کشته شده اند و میلیون ها نفر نیز از شدت گرسنگی رنج می برند. همچنین نزدیک به 9 میلیون نفر آواره شده اند که از این تعداد 2 میلیون نفر به خارج از کشور گریخته‌اند.

بر طبق گزارش اخیر مرکز غیرانتفاعی «تاب آوری اطلاعات حقوق بشر» در بریتانیا، از زمان آغاز درگیری 201 روستا  به‌ویژه در شمال و غرب الفاشر، مرکز ایالت دارفور شمالی، بر اثر آتش‌سوزی‌هایی که به عنوان سلاح مورد استفاده قرار می‌گیرد به طور کلی تخریب شده یا آسیب جدی دیده‌اند. اکنون می‌توان گفت دولت سودان به طور کلی سقوط کرده است. با پیوستن شبه‌نظامیان جدید به درگیری‌ها و نقش‌آفرینی بازیگران خارجی دامنه بحران گسترده تر و ابعاد پیچیده تری به خود گرفته است و واضح است که هر چه بیشتر درگیری ادامه یابد، اتحاد مجدد سودان دشوارتر خواهد بود.

در این میان طی ماه‌های گذشته از سوی سازمان ملل و اتحادیه آفریقا و برخی کشورهای عربی همانند عربستان و مصر ابتکاراتی برای میانجی‌گری و مذاکره میان طرفین صورت گرفت اما این تلاش‌ها با وجود اختلافات شدید رهبران جنگ و عدم انسجام طرح‌های میانجی‌گرایانه تاکنون راه به جایی نبرده است.

تعلیق مذاکرات صلح و خطر بازگشت جنگ

طی ماه‌های اخیر، مهمترین مکانیسم های مذاکراتی برای حل بحران داخلی سودان شامل دو روند سازمان توسعه آفریقا  (IGAD)و روند جده بوده است.

ابتدا در دو دور اولیه مذاکرات در جده - اولی از ماه می تا ژوئن و دومی از اکتبر تا نوامبر 2023 – که بر دستیابی به آتش‌بس‌های بشردوستانه محدود متمرکز بود، پیشرفتی حاصل نشد. 

پس از آن اتحادیه آفریقا در ماه نوامبر 2023 کمیته عالی رتبه‌ای با را برای بررسی موضوع سودان تشکیل داد که محوریت سازمان توسعه آفریقا  (IGAD)، نقشه راهی برای حل بحران ارائه شد که شامل 6 پیشنهاد است: معرفی نیروهای آفریقایی تحت حمایت سازمان ملل برای جدا کردن دو طرف متخاصم، گردآوری ارتش و نیروهای پشتیبانی سریع در مراکز خارج از شهرها، باز کردن مسیرهای بشردوستانه از طریق یک کمیته سازمان ملل با کمک نیروهای متخصص غیردولتی، سپس شروع فرآیند سیاسی بر اساس چارچوب توافق نامه امضا شده در 5 دسامبر 2022.

با بی‌نتیجه ماندن روند جده و روند IGAD، مصری‌ها و اماراتی‌ها از طریق کانال‌های مخفی برای میانجیگری بین دو طرف تلاش کردند. گفت‌وگوها در منامه، پایتخت بحرین، منجر به دیدار رو در رو میان معاونان دو فرمانده ارتش و نیروهای پشتیبانی سریع شد که بعداً نمایندگان آمریکایی و سعودی نیز در آن حضور یافتند.

در مذاکرات منامه، دو طرف اعلامیه‌ای را به امضا رساندند که بر اساس آن هر دو طرف متعهد به پذیرش یک دولت غیرنظامی، برگزاری انتخابات پس از مرحله انتقالی و شکلگیری نیروهای مسلح یکپارچه متشکل از ارتش، نیروهای پشتیبانی سریع و سایر گروه های مسلح شدند. دو طرف همچنین توافق کردند که نفوذ شخصیت های وابسته به نظام سابق را محدود کنند و کسانی را که از زندان فرار کرده بودند دستگیر کنند (احتمالاً اشاره به گروهی از شخصیت های برجسته از جمله مقامات دولت بشیر است که توسط دادگاه کیفری بین المللی به ارتکاب جنایات در دارفور در اوایل و اواسط دهه 2000 متهم شدند).

اما این گفتگوهای مستقیم نیز متوقف شده است. البرهان معاون خود را پس از افشای اخبار مربوط به جلسات محرمانه و در میان هیاهوی مقامات سابق البشیر که اکنون از البرهان حمایت می کنند، به خارطوم بازگرداند.

اکنون بیش از دو ماه است که از آخرین دور مذاکرات جده میان نمایندگان طرف‌های جنگ می‌گذرد و  با افزایش تردیدها درباره تمایل طرفین به بازگشت به میز مذاکره، احتمال گسترش جنگ و بدتر شدن اوضاع پررنگ‌تر شده است.

از یک طرف عبدالفتاح البرهان، فرمانده ارتش ، بازگشت به مذاکرات را منوط به با عقب نشینی نیروهای پشتیبانی سریع از مناطق تحت کنترل خود کرده و در طرف مقابل برخی معتقدند که این نیروها نیز با توجه به برتری میدانی، که حدود 60 درصد از مناطق کشور را تحت کنترل دارد، اشتیاق چندانی برای مذاکره ندارد.

بازیگران خارجی

سودان همچنین به عرصه ای برای درگیری های نیابتی منطقه ای تبدیل شده است. این کشور در سواحل دریای سرخ از موقعیت استراتژیکی برخوردار است.

در حالی که مصر اصلی‌ترین حامی خارجی ارتش است، امارات متحده عربی حامی اصلی نیروهای پشتیبانی سریع در طول جنگ بوده است. امارات از طرفی نیز به عنوان متحد و مجری منافع رژیم صهیونیستی در سودان نیز عمل کرده است.

دیگر قدرت‌های منطقه‌ای و حتی فرامنطقه‌ای نیز هر یک به مقتضای منافعشان جانب یکی از دو طرف را گرفته اند. اریتره از پیشروی نیروهای  واکنش سریع به سمت شرق می ترسد و با ارتش همسو شده، اما همسایه دیگر سودان، اتیوپی، متحد نزدیک امارات متحده عربی و رقیب آن مصر، به نیروهای پشتیبانی سریع نزدیک تر است.

این رقابت خارجی جنگ و اثرات آن را فراتر از مرزهای سودان گسترش داده و پتانسیل تشدید خشونت‌ها را افزایش می‌دهد. گسترش خشونت از سودان همچنین می تواند چاد را بی ثبات کند، جایی که برخی از شبه نظامیان پشتیبانی سریع از آنجا آمده‌اند. کشور چاد با در اختیار گذاشتن فرودگاه أم جرس،‌ به امارات به نوعی از نیروهای واکنش سریع حمایت کرده است. اخیرا نیز نیروهای واکنش سریع گذرگاه ملیط را از ارتش باز پس گرفتند و از این طریق کمک‌های از سمت لیبی نیز به سوی حمیدتی سرازیر خواهد شد.

در میان بازیگران فرامنطقه‌ای روسیه نقش پررنگ‌تری دارد که در سودان بازی دوسویه‌ای را دنبال کرده است. از طرفی در 9 اردیبهشت 1403، شاهد سفر میخائیل بوگدانوف و حمایت از ارتش و نیروهای رسمی کشور سودان هستیم و از طرفی روسیه از طریق نیروهای واگنر از ژنرال حمیدتی و نیروهای واکنش سریع حمایت می‌کند.

اخوان المسلمین، نیروی سوم

احزاب و گروهای سیاسی سودان اکثرا از نیروهای واکنش سریع حمایت کرده‌اند. اما این گروه‌ها در تحولات میدانی این کشور نتوانتسه‌اند نقش آفرینی کنند چرا که اختلاف‌نظرهای میان آنها وجود دارد که درگیری‌ها را پیچیده‌تر کرده است. در این میان، اخوانی‌ها نقش پررنگ‌تری از سایر نیروهای داخلی حاشیه‌ای در منازعه ایفا کرده اند.

بعد از گذشت یکسال از جنگ میان ژنرال‌های سودانی، نقش گروه‌های اسلام‌گرای اخوان‌المسلمین و وزن آنها در این جنگ، نادیده گرفته شده است. در صحنه درگیریهای سودان ارتش کشور سودان از گردان البراء و اسلام‌گرایان در مقابل نیروهای واکنش سریع کمک گرفته است. از طرفی اسلام‌گرایان نیز برای حفظ بقای خود در صحنه سیاسی سودان به حمایت همه‌جانبه از ارتش روی آورده‌اند. تیپ «البراء بن مالک» وابسته به اسلام‌گرایان است. تیپ البراء تنها گروه اسلام‌گرایی نیست که با ارتش همراه شده است، تیپ‌های جهادی دیگری نیز مرتبط با اخوان المسلیمن یا نهضت اسلامی حضور دارند، مانند: (تیپ شهید انس، تیپ صاعقه ، تیپ خلبانان ، جنود الحق، عبدالله جماع و انصار الدولة الشريعة).

ارتش سودان به دو دلیل مهم با گروه‌های اخوانی و اسلام‌گرا سودان همکاری می‌کند: 1. داشتن پایگاه مردمی و توانایی بسیج مردمی اخوان 2. تعداد نیرو بالا و داشتن روحیه جهادی؛ دلایل حمایت اخوان المسلمین از ارتش سودان نیز عبارتند از: 1. سازماندهی و بازگشت مجدد به قدرت، 2. حفظ و بقای حیات سیاسی

سناریوهای آینده سودان اینگونه قابل ترسیم است،

 1. با ادامه وضعیت جنگ داخلی در سودان، یک سناریو محتمل می‌تواند بر امکان سوق یافتن تحولات مشابه تحولات لیبی و دوپاره شدن و تقسیم این کشور به سودان شرقی و غربی استوار باشد.

 2. سناریو پیروزی ارتش و قدرت گرفتن جریان اخوان المسلمین، اخیرا به دلیل تقویت حمایت‌های مردمی و پیوستن مردم به ارتش، ارتش سودان توانسته در میدان دست برتر را داشته باشد و مناطق از دست داده را بازپس بگیرد. و به خاطر نقش آفرینی اخوان در جنگ داخلی و حمایت کامل از ارتش، سناریو بازگشت اخوان به قدرت محقق شود.

3. تضعیف ارتش و قدرت گرفتن نیروهای واکنش سریع، به دلیل حمایت‌های بین‌المللی از نیروهای حمیدتی ممکن است با گرفتن ایالت الجزیره و دارفور شمالی، ارتش از نیروهای واکنش سریع شکست بخورد و سرانجام ارتش در این نیرو ادغام شود.